Özgür Yazılım ve Tescilli Yazılım: Etik ve Kontrol Meseleleri

Richard Stallman'ın özgür yazılım felsefesine göre, yazılım dünyasındaki temel ayrım teknik özelliklerde değil, **kontrol, güç ve etik değerler** üzerindedir. Merkezdeki soru şudur: Bilgisayarı kim kontrol ediyor; kullanıcı mı yoksa yazılımı üreten şirket mi?

1. Kontrol ve Güç İlişkisi

Yazılım dünyasında kaçınılmaz bir ikilem vardır: Ya kullanıcılar programı kontrol eder ya da program kullanıcıları kontrol eder.

**Özgür Yazılımın Amacı:** Kullanıcının kendi bilgisayarı üzerinde **tam denetime** sahip olmasıdır. Bu denetim, bireysel kontrolün yanı sıra, programı kendi ihtiyaçlarına göre uyarlayabilen **kolektif kontrolü** de içerir.
**Tescilli Yazılımın Sorunu:** Kullanıcılar programı kontrol etmiyorsa, geliştirici kontrol eder. Bu durum, geliştiricinin kullanıcı üzerinde **"adaletsiz bir güç"** (unjust power) kurmasına neden olur. Bu güç dengesizliği, tescilli yazılımların genellikle kullanıcıyı gözetleyen, kısıtlayan veya zarar veren işlevler (**malware**) içermesine yol açar.

2. Özgürlüğün Dört Temel Şartı

Bir yazılımın etik sayılabilmesi ve güç aracına dönüşmemesi için kullanıcılara tanıması gereken dört temel özgürlük:

**Özgürlük 0:** Programı **herhangi bir amaç** için, istenildiği gibi çalıştırma özgürlüğü.
**Özgürlük 1:** Programın **kaynak kodunu inceleme** ve onu kullanıcının istediği işi yapacak şekilde **değiştirme** özgürlüğü.
**Özgürlük 2:** Programın kopyalarını **başkalarına dağıtma** özgürlüğü (komşuna yardım etme özgürlüğü).
**Özgürlük 3:** **Değiştirilmiş sürümleri** toplulukla paylaşma ve dağıtma özgürlüğü (kolektif kontrolün sağlanması).

Bu özgürlüklerden herhangi biri eksikse, yazılım **tescillidir** ve etik açıdan sorunlu kabul edilir.

3. "Açık Kaynak" (Open Source) ile Etik Farkı

Stallman, "açık kaynak" teriminin özgür yazılım hareketinin temel **etik vurgusunu** gölgelediğini belirtir.

**Özgür Yazılım:** Konuyu **"doğru ve yanlış"** meselesi olarak ele alır ve kullanıcıların özgürlük hak ettiğini savunur.
**Açık Kaynak:** Aynı yazılımlardan bahsetse de, konuyu etik bir hak mücadelesi yerine pratik bir fayda (kodun daha iyi olması, hataların düzeltilmesi) olarak sunar. Stallman'a göre, özgürlüğümüzü korumak için teknik faydalardan ziyade **özgürlük kavramının kendisini** konuşmak gerekir.

4. Eğitim ve Toplumsal Etik

Tescilli yazılımın okullarda kullanılması, öğrencilere **bağımlılık** aşılaması ve bilginin paylaşılması ilkesine aykırılığı nedeniyle ciddi bir etik sorun olarak görülmektedir. Bir öğrencinin sınıfa getirdiği bir yazılımı, kurabiye gibi, arkadaşlarıyla özgürce **paylaşabilmesi** gerekir.

5. Kötü Niyetli İşlevler (Proprietary Malware)

Tescilli yazılımlarda geliştiricinin sahip olduğu mutlak güç, kullanıcıların aleyhine kullanılan pratiklere yol açar. Stallman bu durumu **"enayi yazılımı"** (software for suckers) olarak nitelendirir ve bu işlevlere örnekler verir:

**Gözetleme ve Takip:** Kullanıcının izni olmadan veri toplama.
**Dijital Kelepçeler (DRM):** Kullanıcının yapabileceklerini kısıtlama.
**Arka Kapılar (Backdoors):** Uzaktan değişiklik yapabilme veya istihbarat servislerine bilgi verme.
**İçerik Silme:** Amazon'un Kindle'da yaptığı gibi, uzaktan içerik silme.

Özetle, özgür yazılım meselesi teknik bir tercih değil, toplumda giderek daha önemli hale gelen **insan hakları** ve bilgisayar kullanımı üzerindeki **demokratik kontrol** meselesidir. Tescilli yazılım, kullanıcının teknoloji üzerindeki hakimiyetini elinden alarak onu şirkete bağımlı ve savunmasız kılar.